Fysiek ongemak
Wanneer je aan zenbeoefening begint verwacht je misschien dat zen je leven aangenamer zal maken, dat het rust zal brengen, en dat het emotioneel en fysiek lijden zal doen afnemen. Dat is allemaal ook werkelijk zo, alleen zullen deze veranderingen niet gebeuren op de manier die je je voorstelt. Dat blijkt meestal al snel gedurende de eerste sessies.Je wordt al meteen in een houding gezet die in het begin niet de meest comfortabele is. Zelfs als je niet de klassieke houding met gekruiste benen aanneemt, maar een zithouding op de knieën of op een stoel, dan nog zal het lang stilzitten met momenten ongemakkelijk en mogelijk pijnlijk worden. Het lijkt dan wel of de beoefening van zen, in het bijzonder zazen, je leven moeilijker, onaangenamer en pijnlijker maakt. Dat is voor velen een hindernis.
Toch is dat fysieke ongemak een bijzonder dankbaar pad om onze beoefening te verdiepen. Niet dat we erop uit moeten zijn, want zen is absoluut geen zelfkwelling en het is evenmin de bedoeling dat je een strijd met jezelf aangaat; nee het is een weg van openheid en bevrijding. Een weg die in vele gevallen start met de vraag: “hoe gaan we om met fysiek ongemak?”.
Zoals ik al jaren zeg bij elke inleiding die ik geef zijn er twee manieren om met fysiek ongemak om te gaan. Ofwel richten we al onze aandacht op de onaangename gewaarwording zodat ook de gedachten helemaal rond deze ervaring gaan draaien. We denken dan: “Zie je wel dat ik het niet kan? Dat kan toch niet de bedoeling zijn? Waar ben ik mee bezig? Is dit allemaal geen onzin?”. Ofwel kunnen we het ongemak, bij voorbeeld in onze knie, voelen, terwijl we de aandacht ook laten gaan naar de ademhaling, die neutraal of zelfs aangenaam aanvoelt, naar de andere knie, die helemaal geen pijn doet, naar de geluiden buiten of in de dojo, die op zich ook niet onaangenaam zijn, enzovoort. We verblijven dan in het panorama van alle verschijnselen die hier en nu opduiken, en waarin dat onaangename gevoel maar één verschijnsel onder andere is. Het is alsof we op de top van een berg staan en naar een weids uitzicht kijken. In de verte is een lelijke fabriek te zien, maar in plaats van ons daarop te focussen en het panorama maar niks te vinden, kijken we vrijuit om ons heen en dan is dat fabriekje maar een detail dat het geheel niet verstoort.
Natuurlijk zijn we gewoon om te redeneren: “als het pijn doet, moet ik iets veranderen”; “als het pijn doet moet ik stoppen”. Dat is waar. Pijn is een signaal van het lichaam dat er iets scheelt. Maar als we menen dat zazen ongemak voortbrengt en dat we daarom met zazen dienen te stoppen, missen we een kans – om precies te zijn missen we een hele reeks aan kansen, maar ik wil het hier nu over één bijzondere kans hebben: de kans om te ervaren dat pijn en lijden twee verschillende dingen zijn. Dat het lichaam ongemak of zelfs pijn kan ervaren, maar dat we daar op geen enkele manier last van hoeven te hebben. Niet omdat we de pijn verdringen of verbijten, wat ik bedoel is zelfs precies het tegenovergestelde. Wanneer we de pijn in alle openheid voelen en toelaten, ermee vertrouwd geraken, kunnen we helder inzien dat hij ons niet hoeft te beklemmen. Dat ons geluk erdoor niet in het minst in het gedrang hoeft te komen. Dat is één van de grootste bevrijdingen die zich kan voordoen. Zelf herinner ik me dat ik lang geleden, toen ik pas zazen beoefende, iemand na een intense periode van zazen hoorde zeggen: “ja mijn knieën deden erg pijn, maar ik was helemaal ok!” Dat leek me op dat moment iets mysterieus, vreemds, onbegrijpelijk. Nu is dat sinds vele jaren iets heel vanzelfsprekends geworden.
Dikwijls denken mensen die aan zenbeoefening beginnen en de ongemakken van het lange zitten ervaren, dat hun eigenlijke beoefening pas zal starten op het moment dat ze zonder ongemak kunnen zitten. Dat is niet zo. Je beoefening is hier en nu al precies wat ze is. Jouw realiteit is dat je hier en nu beginner bent, en ongemak ervaart. Blijf daarbij aanwezig. Voor iemand anders is de realiteit misschien dat ze al lang zazen doet, en geen last heeft. Dan is dat haar realiteit hier en nu. Zazen gaat nooit over een of andere speciale toestand, die we misschien in de toekomst zullen bereiken. Zazen is de beoefening van het compleet wakker zijn in dit moment, precies zoals het is.
In zazen is het gemakkelijker om gewoon in de observatie van pijn te gaan dan in het dagelijkse leven. Toch zullen we merken dat vanuit die zazenervaring ook daarbuiten onze attitude zal veranderen. Natuurlijk zullen we altijd vermijden pijn te lijden, en zullen we er absoluut voor waken anderen geen pijn te doen. Maar als er ongemak of pijn is, zullen we daar naarmate onze oefening zich verdiept vrijer mee omgaan.
Er zijn natuurlijk ook mensen die vanaf het begin zeer comfortabel zitten in zazen. Het vreemde is dat dat niet altijd een voordeel is. Je loopt dan het risico op een roze wolk te zitten. Een aantal jaar geleden kwam een heel sympathieke man van een stuk in de zestig naar de dojo. Hij was soepel en zat onmiddellijk met groot gemak in zazen. Hij vond het allemaal geweldig, en wilde dus ook eens graag een intensievere beoefening meemaken, zodat hij zich inschreef voor een sesshin. Na een aantal zazens ervaarde hij voor de eerste keer wat ongemak, en dat was voldoende om helemaal te stoppen met zazen. “Het kan toch niet de bedoeling zijn dat je pijn hebt!”
Misschien kan ik dit hoofdstukje best afronden met het goede nieuws: na een tijdje zal je hoogstwaarschijnlijk merken dat je inderdaad steeds gemakkelijker en comfortabeler in zazen zit. En wanneer er toch ongemakken optreden zullen die je niet in het minst storen. Het is belangrijk om met totale overgave te zitten.