Boeddha zei: ‘Dit is het directe pad dat leidt tot de zuivering van de wezens, tot het te boven komen van verdriet en geweeklaag, tot het oplossen van lijden en terneergeslagenheid en tot de realisatie van bevrijding. Dit pad bestaat uit de vier vormen van het cultiveren van aandacht. Welke vier zijn dat? Wel monniken, een monnik blijft bij het lichaam, het lichaam energiek, alert en aandachtig beschouwend, terwijl hij gehechtheid en verdriet met betrekking tot de wereld opzij zet; hij blijft bij de gevoelens van aangenaam, onaangenaam of neutraal, deze energiek, alert en aandachtig beschouwend, terwijl hij gehechtheid en verdriet met betrekking tot de wereld opzij zet; hij blijft bij de geest, de geest energiek, alert en aandachtig beschouwend, terwijl hij gehechtheid en verdriet met betrekking tot de wereld opzij zet; hij blijft bij de mentale factoren, de mentale factoren energiek, alert en aandachtig beschouwend, terwijl hij gehechtheid en verdriet met betrekking tot de wereld opzij zet.’ – Sathipatthana Sutta – Soetra over het cultiveren van aandacht –

De weg van de verlichting bestuderen, is het zelf bestuderen. Het zelf bestuderen is het zelf vergeten. Het zelf vergeten is verwezenlijkt worden door de ontelbare verschijnselen. Verwezenlijkt door de ontelbare verschijnselen, vallen je lichaam en geest alsook lichaam en geest van anderen weg. Geen spoor van verlichting blijft over, en dit geen-spoor gaat eindeloos voort. – Dogen, Genjokoan – Het verwezenlijken van het fundamentele punt – 

 

1. De leraar

 

De laatste week zijn er toch nog een hele reeks vragen bij me opgekomen, hoor!

Ik mag het hopen! Begin misschien met de belangrijkste. Wat is hier en nu voor jou de belangrijkste vraag?

In ons eerste gesprek hadden we het over de ongescheiden aard van het bestaan. In het tweede over het niet-verstandelijke inzicht in die ongescheidenheid. Maar ik mis toch nog een soort van handleiding, concrete aanwijzingen hoe ik dat inzicht kan realiseren.

Natuurlijk! In die eerste gesprekken hebben we vooral een begrippenkader opgebouwd, een woordenschat om over onze praktijk te kunnen spreken.  Maar vergeet niet dat ik je ook bij onze vorige ontmoetingen eerst een tijdje op een kussen heb gezet!

Ja, dat zitten vat ik toch nog niet zo goed

Ik hoop dat daar geen verandering in komt! Ik hoop dat het je zal blijven ontsnappen, meer en meer. Het is de beoefening van loslaten. Het is ophouden, je bestaan uitsluitend doorheen je concepten te zien.

En toch heb ik het gevoel dat ik meer nood heb aan praktische raad, aan wat uitleg bij die praktijk.

Dat is zo. Laten we het daar over hebben. Kijk, in de eerste plaats heb je een leraar nodig die je persoonlijk begeleidt, waarmee je op regelmatige basis openhartige gesprekken over je beoefening hebt. Zo kan hij of zij je evolutie opvolgen en je voortdurend bijsturen. Dat is absoluut noodzakelijk.

Dat heb je inderdaad al een paar keer gezegd.

Ik zal het blijven herhalen, want het is van het grootste belang.

Waarom is dat zo? Als ik nu goede boeken over zen lees, en dagelijks zazen doe thuis …

Veel mensen stellen die vraag, omdat ze denken: kan ik dat niet gewoon op mezelf doen? Maar als je zo denkt, is dat een schromelijke onderschatting van de diepgang en draagwijdte van zen. Stel dat je violist wil worden, ga je dan viool leren spelen uit een boek of ga je les volgen bij een leraar? Wanneer je de Mount Everest wil beklimmen, neem je dan een handleiding mee die je hebt afgedrukt van het internet of ga je in gezelschap van een ervaren gids? Nog veel meer dan vioolspelen of bergbeklimmen vraagt zen om een levend onderricht van mens tot mens. Er zijn heel wat valkuilen en illusies die je gemakkelijk kan vermijden onder begeleiding van een leraar, maar waar je steevast inloopt als je alleen beoefent. Zazen is niet alleen een heel krachtige, maar ook een heel kwetsbare beoefening. Toch is het niet alleen het gepersonaliseerde onderricht, de individuele feedback. Er is ook zoiets als een onderricht voorbij woorden, iets dat je intuïtief opvangt, een manier van zijn. Het is vooral heel fijn om samen zen te beoefenen, niet alleen met je leraar maar ook met de anderen. Zie het dus niet als een opgave, maar als een voorrecht.

In ieder geval – en dit is echt heel belangrijk – is het ten stelligste af te raden de beoefeningen waar we over gaan spreken zonder deskundige begeleiding te doen. De tekst van dit gesprek wordt gepubliceerd ter ondersteuning van mensen die zen beoefenen onder een leraar. Zie het niet als een handleiding waarmee je alleen aan de slag kan.

Dat klinkt als een disclaimer?

Dat klopt. Zen trekt nogal wat zekerheden in twijfel, en leidt je naar het loslaten van die zekerheden. Zekerheden waar je je al lang aan vasthoudt. Het enige doel van dat loslaten is: je bevrijden van beperkende concepten, ontwaken tot een ruimer zelfgevoel, komen tot een helderder en normaler leven, samen met de anderen. Maar als je voor een bepaalde stap niet klaar bent, is er een grote kans dat je allerlei foutieve denkbeelden gaat vormen. Dan haak je af of erger nog: dan ga je die denkbeelden als basis nemen voor je verdere beoefening, voor je leven met de anderen zelfs.

Bijvoorbeeld?

Zen is de woordeloze beoefening en realisatie van het ontwaken. Met ontwaken bedoel ik: wakker worden uit je illusies, in het bijzonder uit de illusie een wezenlijk apart zelf te zijn. Dat ontwaken is niet alleen essentieel voor elke boeddhistische school, maar ook voor de advaita vedanta, het soefisme, enzovoort. Wanneer je het realiseert houdt dat een grote bevrijding in en wordt je leven eenvoudiger, opener, vreugdevoller, zinvoller en meer naar de anderen gericht. Maar je kan ook geloven dat je ontwaakt bent terwijl er gewoon een nieuwe illusie is ontstaan. Er is dan alleen een verstandelijk begrip. Dat kan dan gemakkelijk leiden tot nihilisme. Gedachten als ‘ik besta niet echt, het leven heeft geen zin.’ En erger nog: ‘die ander bestaat niet echt, ik kan die gebruiken voor mijn eigen doeleinden.’ Dat zijn misverstanden die lijden met zich meebrengen.

Kan je zen beoefenen als je psychisch niet helemaal stabiel bent?

Wanneer je neiging hebt tot psychose of wanneer je je echt onstabiel voelt, kan het beter zijn om op dat moment geen zen te beoefenen. Dat moet dan grondig en in overleg bekeken worden. Hier is de juiste begeleiding zo mogelijk nog belangrijker. In bepaalde gevallen kan een beperkte dosis zazen heilzaam zijn. In andere gevallen ben je beter af met enkel kalmtemeditatie, of helemaal geen meditatie. Met andere woorden: om je zelfgevoel in vraag te stellen, moet dat zelfgevoel paradoxaal genoeg een zekere gezondheid, een zekere stevigheid hebben. Je mag gerust wat neuroses in huis hebben als je maar goed weet wie je bent. In dat geval kan het zelfgevoel gerust doorprikt worden als een verschijnsel op een bepaald niveau. Het is natuurlijk nooit de bedoeling het te doen crashen.

Ik dacht dat verlichting er uiteindelijk in bestond het zelfgevoel helemaal uit te vegen.

Misschien kan je het zo stellen: de gedachte aan een apart zelf blijft wel regelmatig opkomen, maar er is geen identificatie meer mee. Het is gewoon een nuttige functie die deze geest en dit lichaam situeert in de wereld en in de maatschappij. Maar laten we dit even rusten, ik merk dat je nog iets anders wil vragen.

Het moet wel klikken met de leraar, met de groep, natuurlijk.

Dat is waar. Maar geef het wat tijd, niets is wat het lijkt op het eerste gezicht. Als je ergens terechtkomt waar de geest niet goed zit, blijf er dan weg. Er moet een sfeer van openheid en warmte zijn. Als je merkt dat een leraar niet zichzelf is maar zich voordoet als iemand die hij of zij niet is, of wanneer hij of zij niet in staat is tot een oprecht gesprek over fundamentele menselijke onderwerpen, klopt het niet natuurlijk. Maar een zenleraar is ook geen persoonlijke vriend en evenmin een therapeut. Soms zijn er mensen die denken dat je als zenleraar aan al hun behoeften moet voldoen. Dat is natuurlijk onzin. Een zenleraar is iemand die je helpt om werkelijk vrij te zijn, op een fundamenteel niveau voorbij je persoonlijke problemen. Dikwijls proberen mensen een leraar mee te trekken in hun persoonlijke verhaal, en in veel gevallen doen ze dat door zich te beroepen op een recht op mededogen, dat ze dan op een beperkte manier begrijpen. Het is als een dromer die in een nachtmerrie zit, en iemand – de leraar – probeert hem wakker te maken. Maar de dromer wil niet wakker worden. Hij wil dat de leraar mee in de droom stapt om hem daar te helpen met zijn droomproblemen. Als de leraar dat doet, verliest hij zijn positie in de wakkere wereld van waaruit hij de dromer écht kan helpen, zie je?

Ik heb begrepen dat je mensen aanraadt om ook op een therapeutisch niveau te werken.

Ja, want dikwijls is het zo dat wanneer je zenbeoefening ergens vastloopt, een therapeutisch werk dat obstakel kan oplossen. Het omgekeerde kan zich ook voordoen: wanneer je vastzit in je persoonlijke evolutie kan zazen je daarover helpen. Dat is een interessante wisselwerking die ik ook persoonlijk heb ervaren. Aan de ene kant is het belangrijk om therapeutisch werk en een spirituele weg niet te verwarren maar haarscherp te onderscheiden; aan de andere kant is het heel dankbaar om ze met elkaar in verband te brengen. In ieder geval is de ontdekkingstocht in jezelf waartoe zen je uitnodigt een boeiend en prachtig avontuur.