1. Niet twee
Wat bedoel je met nondualiteit?
Nondualiteit betekent letterlijk: “niet-tweeheid”; het is een term die verwijst naar het inzicht dat er fundamenteel geen gescheidenheid bestaat. Elke grens die we trekken tussen een verschijnsel, ding, idee, levend wezen of wat dan ook, en de wereld waarin het leeft heeft niet de werkelijkheid die we eraan toeschrijven.
Dat betekent dat er zich in het universum niets bevindt dat echt apart staat van de rest. Geen enkel verschijnsel leidt een zelfstandig bestaan los van zijn omgeving, los van de rest van de wereld. De individualiteit van de dingen, hun absolute bestaan, is niet meer dan een gedachte, een denkbeeld.
Heel belangrijk is de niet-gescheidenheid tussen subject en object, of anders gezegd tussen bewustzijn en materie, of als je wil: tussen waarnemer en dat wat waargenomen wordt.
Dus is alles één, als ik het goed begrijp?
Zo zou je het kunnen stellen, ja. De totaliteit van het bestaan is één gebeuren, één proces. Maar de meeste leraars zijn (terecht) voorzichtig om het zo te stellen, en geven er de voorkeur aan de gescheidenheid te ontkennen, eerder dan de ongescheidenheid te bevestigen. De redenen hiervoor bespreken we later.
Maar als alles één is, waarom zien we dan zoveel verschillende dingen?
Het verstandelijke denken – dat een denken in categorieën, in concepten is – bakent stukjes af van die ene werkelijkheid, en benoemt deze. Dat ene, van een etiket voorziene stukje, lijkt dan een apart bestaan te leiden, een ding-op-zich te zijn, maar dat is een illusie.
Maar een mens is toch wel een individu dat naar de wereld kijkt en keuzes maakt, kortom een eigen leven heeft?
Dat is natuurlijk een belangrijk punt. Ook een mens is op geen enkele manier fundamenteel gescheiden van haar of zijn omgeving …
Maar dat komt niet overeen met mijn intuïtie, mijn gezond verstand …
Exact. De uitnodiging bestaat erin om na te gaan, diep na te gaan, of dat gezonde verstand, zoals je het noemt, misschien een conditionering is. Een conditionering die herzien kan worden en vervangen worden door een dieperliggend en nog veel gezonder verstand.
Wanneer je daar een tijd ernstig mee bezig bent, zal je helder inzien dat dat ik-gevoel dat je zo duidelijk meent te voelen misschien wel een praktisch nut heeft maar geen diepe werkelijkheid is. Het is een etiket om dit organisme, dit leven, te onderscheiden van andere levens, maar het heeft geen fundamentele betekenis, het is niet iets substantieels!
Ik vind het wel een griezelig idee dat ik geen werkelijk individueel bestaan zou hebben.
Dat begrijp ik, maar dat is alleen maar omdat je er een concept van maakt. Is het niet veel griezeliger te leven in de overtuiging dat je fundamenteel gescheiden bent van de wereld, van de anderen? Misschien denk je ook dat nondualiteit een soort ideaal van niet-gescheidenheid voorstelt, maar dat is niet het geval. Het beschrijft gewoonweg hoe het nu al functioneert. Nondualiteit zegt niet dat je je schijnbaar individuele leven moet opgeven, het stelt alleen vast dat dat schijnbaar individuele leven in wezen een illusie is.
Je gebruikt dat woord illusie dikwijls, ik denk dat het belangrijk is om dat heel goed te begrijpen.
Dat is waar. Het Van Dale woordenboek verklaart illusie als droombeeld, hersenschim. In het boeddhisme spreken we vaak van illusies. We bedoelen daarmee: foute opvattingen die we hebben over ons bestaan. Wanneer ik dus zeg dat ons individuele leven een illusie is, betekent het dat dat individuele leven niet de werkelijkheid heeft die we eraan toeschrijven. Op een zeker niveau is er wel zoiets als een individueel bestaan, ja, maar op een meer fundamenteel, meer werkelijk niveau is dat niet echt. Het is zoals een droom: in je droom zijn de gebeurtenissen die je meemaakt op dat moment, op dat droomniveau “echt”; maar wanneer je wakker wordt, zeg je: “het was niet echt, het was maar een droom”. Je kan ook op het niveau van een verhaal spreken, bijvoorbeeld wanneer je vraagt aan iemand die een detectivefilm zag: “wie was nu de moordenaar?” Maar uiteindelijk, op een ander niveau, weet je dat er geen moordenaar is, het is maar een verhaal.
We moeten dus goed beseffen dat het woord “echt” geen absolute betekenis heeft. Iets kan alleen echt zijn op een bepaald niveau. Hetzelfde geld voor “waar”. Is het waar dat Lisa Simpson saxofoon speelt? Op het niveau van de Tv-serie wel natuurlijk. Op het niveau van onze werkelijkheid is deze uitspraak niet waar, want daar is Lisa niet echt. Ze is een tekenfilmfiguur – en speelt dus niet echt saxofoon. Het bestaan is gelaagd! Daar kunnen we niet omheen. En zo zijn er meer en minder diepe waarheden…
De eigenheid die ik als mens heb, de kenmerken, de voorkeuren, de eigenaardigheden …
… die worden vanuit het nonduale inzicht helemaal gerespecteerd, precies zoals ze zijn, wees gerust. Immers ook de minder fundamentele waarheden maken deel uit van het bestaan. Het zal je alleen helpen ze te zien voor wat ze zijn, zodat je je er niet meer aan zal vastklampen, en er geen last meer van zal hebben. Zo word je meer jezelf, uiteindelijk! Alleen is dat zelf niet wat je dacht dat het was… Wees voorzichtig om al te snel allerlei negatieve conclusies te gaan verbinden aan wat ik hier vertel, dat is een veel voorkomend probleem. Dikwijls menen mensen, vanuit een zeer onvolledig begrip, dat nondualiteit leidt tot immoraliteit en chaos. Niets is minder waar! zoals men in het boeddhisme eindeloos blijft benadrukken. Neem de tijd om wat je hier hoort te laten inwerken, en beoefen in de eerste plaats veel open observatie, wat we zazen noemen.