Sufheid en slaperigheid
De tegenpool van geestelijke opwinding noemt men in Japan kontin: slaperigheid, sufheid. Sommigen hebben hier vooral ’s ochtends last van omdat ze nog niet goed wakker zijn; voor anderen zijn eerder de avondzazens moeilijk. Wanneer je een lange dag hebt gehad en stil gaat zitten zonder te bewegen kan slaperigheid gemakkelijk opkomen. Naast de puur fysieke slaperigheid is er misschien ook wel degene die ontstaat doordat het ikgevoel vaststelt dat er “niets gebeurt” en dat de geest gerust in een soort van sufheid mag gebracht worden; met andere woorden: sufheid als strategie van het ego om te ontsnappen aan zazen.
In ieder geval is het in zazen altijd belangrijk om het bekken goed naar voren te kantelen en de ruggengraat goed te strekken. Dat stimuleert de alertheid, de helderheid van onze zazen; het zorgt ook voor een vrije, diepe ademhaling. Wanneer de slaperigheid toeslaat zijn er een aantal klassieke trucs die je kan toepassen: diep inademen en vooral op de inademing letten, wat opwekkend is. De ogen wijd openen. Je aandacht zo breed mogelijk openzetten, met andere woorden in een wijde observatie van alle mogelijke verschijnselen gaan, eerder dan in een eenpuntige aandacht. Zelf gebruik ik een techniek waarbij ik na het diepe inademen een aantal seconden de adem inhoud vooraleer terug uit te ademen, een soort van yoga ademhaling dus. In het klassieke zenonderricht heb ik daar echter nooit over horen spreken.
In de traditionele zen is er ook het hulpmiddel van de kyosaku (stok van het onderricht): een welgemikte slag op de schouderspieren met de platte kant van de stok kan opwekkend zijn, of wanneer je geest te onrustig is, die kalmeren, maar de vraag is hoe lang dat effect zijn werking heeft, en dat geldt trouwens evenzeer voor de andere technieken die ik hier opnoem.
Want als de slaap echt toeslaat, lijkt het wel alsof er niets tegen opgewassen is. In dat geval kan je je eraan overgeven en slapen in zazen. Observeer in alle helderheid hoe de sufheid en slaperigheid aanvoelen in lichaam en geest, hoe je in en uit de slaap gaat, hoe dromen opkomen en voorbij gaan… uiteindelijk is het een geweldige kans om onder alle omstandigheden de werking van de geest helder te blijven observeren. Misschien lijkt dit vergezocht of onmogelijk, maar je zal zien dat dat niet zo is.
En ja, er zullen zazens zijn waarin je effectief in totale sufheid zit, dat is waar. Maar ook hier kan je er gewoon doorheen zitten. Wees ook niet gehecht aan helderheid. Het denken zal zeggen: “dit heeft geen zin” en zo de slaperigheid aanwenden om aan zazen te ontsnappen – maar zelfs een suffe zazen maakt deel uit van onze beoefening.
Zelf heb ik ooit een periode gehad van ruim een half jaar, waarin ik echt elke zazen als een blok in slaap viel. Deze periode omvatte naast de dagelijkse zittingen in totaal ruim drie weken intensieve beoefening, met tot 6 uur zazen per dag. Ik besefte dat aangezien ik in zazen niet bij bewustzijn was, ik helderheid en aanwezigheid diende te beoefenen tijdens elk moment dat ik wél wakker was, tijdens elk moment van de dag dus. Uiteindelijk was dat een geweldige stimulans tot verdieping die ik nooit had willen missen.
Soms zijn er mensen die in zazen flauwvallen of ijl worden in het hoofd door een te lage bloeddruk. Het is een vervelend verschijnsel dat soms onrust wekt maar op zich onschadelijk is. Meestal ontstaat het door onvoldoende of niet te eten voor de ochtendzazen. Zo’n mensen worden dan plat gelegd op een paar matten met de benen naar boven zodat ze snel terug bijkomen. Als je het voelt aankomen kan je zelf gaan liggen. Kom in ieder geval steeds traag en aandachtig recht na zazen om duizeligheid te voorkomen.