Ik zeg er al onmiddellijk bij dat de beperking van de kalmtemeditatie-technieken er precies in ligt dat het technieken zijn! Een techniek is een middel dat we gebruiken om iets te bereiken. Wanneer je blijft vastzitten in het idee dat je iets moet doen om de onrust te overwinnen of te doen verdwijnen, blijf je dualistisch functioneren:  je stelt een handeling, met een doel in de toekomst, vanuit een gemis of ontevredenheid nu, en daardoor voedt je de strijd, de dualiteit tussen wat “is” en wat “zou moeten zijn”. In het dagelijkse leven is dit functioneren op een bepaald niveau vereist, maar in zen gaan we ook de diepere lagen van het bestaan verkennen. Bewust kalmte opwekken heeft dus wel een zeker nut, als eerste toegangspoort, maar je moet er doorheen gaan – anders blijf je steken in het deurgat, zonder de weidse open ruimte te betreden die daarachter ligt.  Dus nu heb ik het weer over de val van geestelijke rust, waar we voorbij moeten.

De tweede manier is veel interessanter, om het zachtjes uit te drukken. Het is de essentie van de beoefening van inzicht (Sanskriet: vipassana) die onder andere door de historische Boeddha beschreven werd. We gaan niet mee in de gedachten, maar proberen er ook niets aan te veranderen, proberen ze niet te kalmeren. We zetten simpelweg met een soort van spontane open innerlijke glimlach een denkbeeldig stapje achteruit, en aanschouwen het spektakel. We houden op, ons met de gedachten en hun verhalen te identificeren. Het is een soort “klik” die je maakt. Regelmatig of zelfs voortdurend zal je toch worden meegezogen in de verhalen van het denken, en dan zal je telkens weer met een glimlach die stap terug zetten, je eruit terugtrekken. Dat terugtrekken is niet iets doen, het is iets loslaten, ophouden iets te doen. Wat doen we niet meer? We houden op, mee te gaan in de verhalen van het denken.  Af en toe, wanneer de drukte in je hoofd te groot wordt, keer je bewust terug naar de eerste manier, bij voorbeeld voor een paar minuten, om dan weer los te laten. (Want een zekere kalmte in het denken maakt het gemakkelijker om de “klik” te realiseren.) Of telkens wanneer een gedachte je in beslag neemt en je je ademhaling niet meer voelt, keer je terug naar het voelen van die ademhaling, zonder die ademhaling daarom te sturen.

Je vraagt je nu misschien af: “Hoe kan ik die klik maken? Hoe kan ik die stap achteruit zetten?” Wel, hiervoor zijn de basisaanwijzingen van zazen een grote hulp. Een stabiele, onbeweeglijke (maar niet krampachtige) houding; de aandacht niet richten op het denken, maar ze spontaan laten gaan naar het voelen van ademhaling en lichamelijke gewaarwordingen precies zoals ze zijn, zonder in te grijpen. Je merkt dat dit dezelfde aanwijzingen zijn als degene die ik beschreef om je voor te bereiden op de kalmtemeditatie (maar dus zonder de specifieke kalmte-technieken van gestuurde lange uitademing of eenpuntige aandacht)!  Deze basisaanwijzingen van zazen zijn heel ruim en geven ergens wat steun om tot een zekere rust te komen, terwijl ze van in het begin die rust als doel compleet overstijgen. Niets doen om iets te bereiken op een later moment, of het nu rust is, helderheid of verlichting. Met andere woorden: jezelf helemaal laten vallen in het moment, in het nu. En nogmaals: we laten ons niet “vallen in het nu” om iets te bereiken, maar om ergens mee op te houden. Dat nu, dat is er al, precies zoals het is. Dat is de essentie van zazen, die alles overstijgt. Het is deze zazen, die de 13e eeuwse zenleraar Dogen beschreef, waarbij hij zei: “Zazen is geen meditatie”. Met meditatie bedoelde hij: “een techniek om iets te bereiken.” Maak je hier geen voorstelling van, want die zal altijd beperkt zijn, terwijl zazen niet beperkt is.

Je zou kunnen zeggen (alle mogelijke woorden zijn niet meer dan een zeer ruwe aanduiding in welke richting je kan gaan om de juiste innerlijke attitude te vinden, want het is niet in woorden te vatten, precies omdat zen een beoefening is die woorden overstijgt) dat we niets doen, maar dat er wel een soort beweging is. Wanneer je in een bewustzijnsvernauwing zit, dus in beslag genomen bent door het denken, maak je, of beter gezegd gebeurt er een beweging van loslaten, die ik “de klik” noemde. Als je ’s morgens in je bed wakker wordt, is dat dan iets dat je doet? Op dezelfde manier is dit ook een ontwaken, maar dan uit de betovering van het denken, tot het weidse panorama van alles wat hier en nu verschijnt: lichamelijke gewaarwordingen, visuele indrukken, geluiden…  maar ook gedachten, herinneringen, verlangens… horen hiertoe. Het fundamentele verschil zit erin dat je niet langer excessief gefocust bent op de gedachten, zodat je niet langer alle andere verschijnselen doorheen de gekleurde bril van het denken ziet…