Deze concepten werken ook op een onbewust niveau, ze “vliegen onder de radar door” zoals ik het noem. Ook woorden die je noch hardop, noch in jezelf uitspreekt, structureren je wereldbeeld zonder dat je dat beseft. Zelfs als je gewoon een auto hoort, en niet in jezelf zegt “ik hoor een auto”, dan nog is dat zinnetje ergens aanwezig in je geest; en er is daardoor ergens het “gevoel” dat er een ik is die een auto hoort. Het is goed mogelijk dat je niet meer kan volgen, dat is niet erg. Blijf veel zazen doen.

Wie steeds minder en minder doorheen de “gekleurde brillenglazen van de  concepten” naar de wereld kijkt, gaat die wereld fundamenteel anders beleven. Het is alsof een raster, dat alles opdeelde in aparte dingen, steeds minder essentieel wordt. De eenheid, die daaronder aanwezig was van in het begin, komt op de voorgrond. Maar zelfs “eenheid” is een woord. Het is beter om gewoonweg de concepten te ontmaskeren, zonder er nieuwe te creëren. De werkelijkheid zoals ze is heeft geen behoefte aan een woord. Weet goed dat als ik toch positieve termen gebruik, zoals ook in deze tekst, ze alleen maar een hulpmiddel zijn om je op weg te zetten, als een wegwijzer. 

Het is zoals iemand die naar de golven op de zee kijkt, in de (onbewuste) overtuiging dat het allemaal aparte dingen zijn die heen en weer bewegen; en plots door heeft dat het allemaal water is. De golven zijn zelfs geen massa’s water die zich verplaatsen, ze zijn een rimpeling in het water, dat eigenlijk ter plaatse blijft. Het golvenspel verdwijnt niet, maar de aandacht verschuift naar het water, dat zelf geen vorm heeft maar alle mogelijke vormen aanneemt. 

Op dezelfde manier  zal de persoon die niet meer enkel doorheen de concepten kijkt, ervaren dat alles ervaren is, dat zelf geen vorm heeft maar alle mogelijke vormen aanneemt. In dat ervaren is er geen ik dat ervaart, er is alleen ervaren (ook degene die naar de golven keek, blijkt zelf een golf en dus water te zijn!). Dat maakt dat wat ik de “tweede interpretatie” noemde, automatisch leidt naar een verder doorzien van allerlei illusies, en daarmee naar een derde interpretatie.

Want vanuit het doorzien van de concepten is het onderscheid tussen de objectieve werkelijkheid en de subjectieve gedachten/oordelen/gevoelens daarover niet zo fundamenteel meer. Wat tevoren twee polen van een tegenstelling waren, zijn nu simpelweg allebei verschijnselen die verschijnen in bewustzijn. (Maar voor dat helder kan gezien worden, is het paradoxaal genoeg van belang dat eerst het onderscheid daartussen wordt gezien, zoals ik beschreef in de eerste interpretatie.)

Zoals in een droom is alles wat “je” ziet of tegenkomt (inbegrepen alles wat je met het concept “ik” benoemt) “gemaakt van bewustzijn”. Daarom wordt wat wij normaal gezien de werkelijkheid (zowel de “subjectieve” als “objectieve”) noemen, in veel mystieke tradities, waaronder de zen, als een soort droom gezien. Een bijkomend aspect is het feit dat ook deze werkelijkheid, net als een droom compleet onbestendig is, veranderlijk, alles is vergankelijk. Er valt dus niets te grijpen. Je kan niets vasthouden. Ook degene die zou grijpen, zou vasthouden, is compleet vergankelijk, en bestaat niet eens zoals je je dat voorstelt. Het is een personage in een droom. Het zijn de concepten die we op dat ene vloeiende ervaren plakken, die de indruk – een illusie- geven van “blijvendheid”, van substantie. Dit klinkt, wanneer je het als filosofie leest, als klinkklare onzin. Ver gezocht, wereldvreemd, absurd. Maar het is geen filosofie. Wanneer je het ervaart is het helder en duidelijk, een ontwaken uit nooit tevoren herkende dagdromen. Dat ontwaken is bevrijdend, het geeft je vertrouwen en kracht om het leven te leven zoals het zich aandient, het maakt je vrijgevig en open.