De kracht van een niet als dusdanig erkende gedachte
“Ik” is een woord dat voortdurend gedacht wordt. Het is dus niet alleen een woord, het is een gedachte. Een gedachte die trouwens zo vaak gedacht wordt dat ze niet bewust als gedachte onderkend wordt. Dat is wat ik noem “meegaan in het verhaal, in beslag genomen worden door de gedachten”. Wat gebeurt er als een gedachte niet als gedachte onderkend wordt? Ze wordt als werkelijkheid gezien. Wanneer je bijvoorbeeld niet ziet dat “ik kan het niet” een gedachte is, dan heb je de indruk dat dat een realiteit is, een onaantastbare vaststelling.[2] Wanneer we niet doorhebben dat “Freddy is een idioot” een gedachte is, een mening, een (voor)oordeel, dan zien we dat als een gegeven feit. Daarom is het zo belangrijk en bevrijdend om onze gedachten als gedachten te zien. Terwijl iemand die op een eerder kortzichtige manier in het leven staat voortdurend zal denken en zeggen “Dat is zo” en “Dit is zo”[3], zal iemand die wat genuanceerder is eerder stellen: “ik vind dat het zus of zo is”; of beter nog “ik heb de gedachte dat het zus of zo is”. Nog een stap verder, en dan spreken we over spirituele wijsheid, is de vaststelling “er is de gedachte dat het zus of zo is”. Dat is het inzicht in de zelfloosheid van het bestaan.
Laat ons dit nu eens toepassen op de ik-gedachte:
“er is een “ik”, en dat is wat ik ben”
(niet als gedachte onderkend)
“ik heb de indruk/gedachte dat er een “ik” is, en dat dat is wat ik ben”
(als gedachte van “ik” onderkend, dat is natuurlijk nog altijd een circulaire denkwijze)
“er is de gedachte van “ik”” of ““ik” is een gedachte”
(inzicht; maar pas op: het inzicht is niet het rationele begrip dat “ik een gedachte is”, maar het daarmee gepaard gaande ontwaken uit de illusie dat de ik-gedachte werkelijkheid is. Wanneer je ’s ochtends in je bed uit een droom ontwaakt is dat ontwaken niet te reduceren tot een verstandelijk begrip “het was maar een droom”. Ontwaken is wakker worden, niet meer bevangen zijn door een illusie, dat is van een totaal andere orde dan iets met je verstand begrijpen.)[4]
Twee voorbeelden
Stel je voor dat je een vriend of collega hebt die heel de tijd over Rita spreekt, jaar in, jaar uit. Rita doet dit, Rita zegt dat, enzovoort. Na een tijd zal je Rita als een vertrouwde persoon, als een levende realiteit ervaren, zonder dat je haar ooit hebt gezien. Misschien bestaat ze zelfs niet eens, maar is ze een verzinsel. Op dezelfde manier spreken de gedachten voortdurend over “ik”, die waarneemt, beslist enzovoort. Maar wie heeft die “ik” ooit gezien?
Misschien hoorde je al dat acteurs van tv-soaps op straat worden aangesproken door mensen die hen zien als hun personage. Zelfs al weten die mensen verstandelijk dat het fictie is, door de kracht van de voortdurende herhaling vergeten ze tegelijk dat het niet echt is, worden ze meegezogen in het verhaal, en gedragen ze zich alsof de personages echt zijn. Mogelijk vind je dat heel dom van die mensen. Toch doe je hetzelfde. Je ziet “ik” niet als fictie, als een gedachte, maar als werkelijkheid. Terwijl dat “ik”, zoals je het ervaart, een virtueel personage is, losjes samengesteld uit een hele reeks verschillende definities, waarvan sommige (maar zeker niet de belangrijkste) naar iets redelijk concreet (als een lichaam) verwijzen, terwijl de meeste puur virtueel zijn en zelfs niet eens naar iets verwijzen. ”Ik” is een zodanig schimmige, vage, hypothetische, verzonnen figuur die elke realiteit mist, dat je er nog geen halve euro aan zou lenen. En toch denk je dat je “ik” bént?
[2] Ik heb het niet over “positief denken”, waarmee we een negatieve door een positieve gedachte vervangen. Op zich, wanneer het juist wordt toegepast, kan dat zeer behulpzaam zijn. Maar zelfs deze techniek vereist eerst en vooral het inzicht dat het om een gedachte gaat. Dat lijkt me het belangrijkste. Indien nodig wegens therapeutische doeleinden, kan je ze dan vervangen door een positieve gedachte. Dat is dan een ingreep op psychologisch niveau, en geen spirituele beoefening. Hou die goed uit elkaar.
[3] We hebben herhaaldelijk gezien in de wereldgeschiedenis, en we zien het ook nu, hoe kortzichtige politieke leiders dikwijls gewoon door het voortdurend herhalen van eenvoudige gedachten deze voorstellen als werkelijkheid. Het grote publiek – of althans een deel ervan – neemt deze visie klakkeloos over. Of het nu gaat om opvattingen betreffende rassendiscriminatie, of over de ontkenning van de milieuproblematiek, de gevolgen kunnen desastreus zijn.
[4] Ontwaken uit een illusie is eigenlijk altijd een wakker worden in een meer fundamentele, meer heldere werkelijkheid, zou je kunnen zeggen. Ik ontwaak uit een droom tot het besef “ik lig in bed”. Vervolgens kan ik ontwaken uit de illusie dat er een “ik” is die in bed ligt, en uiteindelijk zelfs uit de droom dat er “in bed liggen” is. Je kan ook ontwaken in een droom.