Nirvana
Zo sprak de historische Boeddha over nirvana, wat in het Sanskriet letterlijk uitdoven betekent. Uitdoven klinkt misschien wat nihilistisch, maar Boeddha’s inzicht was verre van nihilistisch. In die tijd beschouwde men een vlam als energie die gevangen zit. Wanneer de vlam uitdooft zag men dat als een bevrijden van die energie. De energie keert op dat moment terug naar het geheel zoals een golf of draaikolk op zeker moment weer “oplost” in de oceaan. Op dat moment verdwijnt er niets, want de vorm die we zagen was in zekere zin een illusie: er was nooit een fundamenteel afgescheiden, op zich zelf bestaand voorwerp – enkel één enkele watermassa, die aan haar oppervlak allerlei vormen aanneemt. Op dezelfde manier, legde de Boeddha uit, is een menselijk wezen samengesteld uit een aantal verschijnselen die geen van allen een afzonderlijk leven leiden maar enkel bestaan in complete onderlinge afhankelijkheid met al de rest. Als je je afvraagt waar je was voor je conceptie en waar je zal zijn na je dood is het antwoord heel eenvoudig: er is in wezen geen afzonderlijk individu dat geboren wordt en sterft. We zijn als golven op de zee. Als die ”ontstaan” ontstaat er in wezen niets nieuws ; wanneer die weer “verdwijnen” in de zee is er niets dat vergaat.
Twee niveaus: de sax van Lisa
Dat is wel even slikken natuurlijk. Want als er mensen geboren worden of sterven betekent dat echt wel heel veel voor ons. Wordt dat dan ontkend door het boeddhisme? Natuurlijk niet. Je moet het verschil zien tussen het absolute niveau van ons bestaan, waarop alles één is, waarin niemand geboren wordt of sterft, en het relatieve niveau, waarin er veelheid is en geboorte en dood. Beide niveaus zijn (wat had je anders gedacht?) bovendien niet van elkaar te scheiden. Het is van het grootste belang te erkennen dat het bestaan verschillende niveaus kent, anders kom je hopeloos in tegenstrijdigheden en verwarring terecht. Stel dat iemand je de vraag stelt: “Speelt Lisa Simpson saxofoon?” Antwoord je “ja”, dan kan men zeggen dat dat niet waar is, want Lisa Simpson is een tekenfilmfiguur, bestaat niet echt, hoe zou ze sax kunnen spelen? Antwoord je “nee” dan is er de tegenwerping: “maar je ziet ze toch spelen?” En misschien vooral “Van de vijf Simpsons speelt er maar eentje sax, en dat is Lisa. Homer, Marge, Bart en Maggie spelen geen sax.” Inderdaad, op het niveau van het verhaal moeten we antwoorden: “Ja, Lisa speelt, in tegenstelling tot de andere leden van de familie, saxofoon.” Zo ook ben ik op een relatief niveau geboren, en zal ik op dat niveau ook sterven; op een absoluut niveau is er geen geboorte en dood.
Grenzeloosheid
In de latere ontwikkelingen binnen het boeddhisme zoals het mahayana, de zen, en ook in andere mystieke scholen als de advaita vedanta, het soefisme en dergelijke, wordt het realiseren van de fundamentele ongescheidenheid van het bestaan verder uitgebouwd. Het Sanskriet sunyata, ku in het Japans, werd traditioneel vertaald als leegte, opnieuw een term die nogal wat negatieve connotaties had waardoor het boeddhisme in het westen aanvankelijk als een vorm van nihilisme werd gezien. De leegte is echter geen afwezigheid, maar een volheid van het bestaan hier en nu in zijn ongescheiden aanwezigheid. Vertalingen als ongescheidenheid en grenzeloosheid zijn dan ook geschikter en worden tegenwoordig meer en meer gebruikt, onder andere in de gezaghebbende vertalingen die Kazuaki Tanahashi maakt van de klassieke teksten.