9. De praktijk van concentratie en open aandacht
Is er ook een tussenvorm tussen eenpuntige concentratie en open aandacht?
Zeker: wanneer je bijvoorbeeld je ademhaling in al haar aspecten voelt, is dat geen heel nauwe eenpuntige concentratie, maar ook geen ‘360° open aandacht’.
Welke soort aandacht gebruiken we dan in zazen?
Zazen is de praktijk van open aandacht. In eerste instantie gaat het erom zonder enig doel of programma de positie van getuige terug te vinden. Het is waar dat, wanneer je in zazen gaat zitten en je op je ademhaling en je lichaam let, je een combinatie toepast van een matig nauwe aandacht op de ademhaling en een wijdere aandacht op het gehele lichaam. Dat helpt om de gedachten enigszins tot rust te brengen, zodat ze niet meer zo dominant zijn; maar het is niet de ultieme dimensie van zazen. Daarom wordt er ook gevraagd je niet af te sluiten voor geluiden en beelden, en ook alle inwendige gewaarwordingen zoals gedachten en emoties waar te nemen zonder er op in te gaan. Dat is een uitnodiging om vanuit het lichaam vertrekkend het hele panorama van het nu te belichten: met andere woorden open aandacht te cultiveren.
Dikwijls hoor je: ‘wanneer je merkt dat je teveel verloren loopt in de verhalen van het denken, ga dan meer in de concentratie; wanneer je te suf wordt, ga dan meer voor open aandacht.’ Als praktische richtlijn is dat heel waardevol, maar het misverstand zou kunnen ontstaan dat concentratie en open aandacht gelijkwaardige strategieën of technieken zijn die in evenwicht gehouden moeten worden. Dat klopt niet. Concentratie is een techniek, een middel om iets te bereiken, en dus iets beperkt. Open aandacht, keuzeloos gewaarzijn is geen techniek, geen middel, maar eenvoudigweg het laten zijn van onze meest fundamentele natuur. Het is het realiseren van de ongescheidenheid. Concentratie heeft daarentegen iets dualistisch: want er is aandacht voor iets specifieks, en niet voor het andere.
Maar bovenal is concentratie als middel altijd een poging om iets te controleren, om iets te willen bereiken. Pas er dus mee op! Blijf er niet in steken! Want dan is er geen bevrijding! Hoe kan je ware natuur, dat wat je altijd bent geweest, wat het meest intieme van je bestaan is, zich realiseren onder dwang, door controle? De bevrijding realiseert zich juist wanneer elke controle wordt losgelaten, wanneer elke illusie van een ik dat iets controleert, oplost.
Zazen wordt ook wel objectloze meditatie genoemd, omdat er geen meditatie- of concentratieobject wordt gekozen om aan vast te houden. Dat is ook de reden dat zazen gewone meditatie, in de zin van eenpuntige concentratie om rustig te worden, compleet overstijgt. Zazen is geen techniek om iets te bereiken, maar een direct in-de-verlichting-stappen, voorbij elk doel, zonder wat dan ook te willen bereiken of verdringen.
Maar als je tijdens zazen dan in eenpuntige concentratie gaat om rustiger te worden, is dat toch wel een techniek.
Dat is waar, dat is dan even doelgericht. Het doel is dan omstandigheden te scheppen waarin het loslaten zich kan realiseren. Ook het tijd maken om te gaan zitten, en de inspanning om naar de dojo te gaan, horen hierbij. Maar eens op je kussen, en enigszins tot rust gekomen, kan volledige overgave plaatsvinden. En dan is het weer even bijsturen misschien. Het is als een heteluchtballon. Soms moet je de vlam opzetten, een bewuste inspanning doen, en dan zet je ze af: dan is het weer loslaten en alles vanzelf laten gebeuren.
Hoe weet ik wanneer ik eerder in concentratie of open aandacht moet gaan?
Weet goed dat zazen in de eerste plaats de beoefening, of moet ik zeggen: het laten zijn is van open aandacht. Bij het begin en in de loop van zazen zijn periodes van concentratie waarschijnlijk nodig. Maar dat wijst zichzelf uit. Na een tijdje wordt het een tweede natuur. Zoals je op de fiets soms trapt, en soms gewoon verder bolt. Daar breek je je hoofd niet over, dat gebeurt gewoon.
Maar raad je beginners niet aan om toch vooral in de concentratie te gaan?
Dikwijls is dat nodig. Zoals ik al tevoren zei, is de drukte van de geest anders misschien te groot om open aandacht toe te laten. Voor sommige mensen is de stap naar helemaal niets doen te groot. Ze zitten zo vast in hun doelgericht functioneren, dat je ze iets moet aanreiken: ‘laat je fascineren door je ademhaling’. Het is belangrijk de concentratie niet wilsmatig voor te stellen, zodat de mogelijkheid naar open aandacht al van het begin wordt opengehouden. Ik zou zeggen dat bij het begin van de zazenbeoefening, maar ook in vele gevallen bij het begin van elke zazen, eerst de aandacht moet loskomen uit het denken. Door de aandacht te laten gaan naar ademhaling en lichaam vinden we ons natuurlijke panoramische gewaarzijn terug, dat veel weidser is dan enkel maar het denken. Anders gezegd: we bekijken de verschijnselen niet meer doorheen het denken, maar zien dat het denken ook een verschijnsel is dat wordt waargenomen. Wanneer het denken niet meer op een voetstuk wordt geplaatst, wanneer we er ons niet meer mee identificeren, zal het niet langer zijn over het paard getilde positie blijven innemen. Zo ontstaat er een positieve vicieuze cirkel. Vervolgens kan het denken in alle helderheid geobserveerd worden, zonder ons mee te zuigen. Bovendien kunnen alle andere verschijnselen dan, niet meer doorheen het denken, maar direct geobserveerd worden. Dan sneuvelen de illusies.
Met dat panoramische gewaarzijn bedoel je open aandacht?
Ja, inderdaad.
En dus is concentratie enkel maar een opstapje om die open aandacht terug te vinden?
Precies. Blijven steken in concentratie is een valkuil. Zelfs als die concentratie niet vanuit een wilsinspanning komt. Zelfs als die concentratie niet vergezeld gaat van de al dan niet bewuste gedachte ‘ik concentreer me op iets’. Dus zelfs als het een natuurlijke spontane aandacht is voor een deel van het panorama, is de aandacht, het bewustzijn, op dat moment gevangen. Op zich is dat nog niet eens zo erg, wanneer er maar een natuurlijke fluctuatie is van gevangenschap naar openheid en andersom. Het is belangrijk dat het bewustzijn zijn natuurlijke weidsheid terugvindt, zijn natuurlijke onbevangenheid.
En hoe zit het met concentratie en open aandacht buiten zazen?
Hetzelfde. Probeer. Experimenteer. Vermijd mee te drijven in het denken, zodat je alles doorheen dat denken lijkt te zien en je je voortdurend een persoon voelt. Wees wakkerder dan die gedachten. En vooral: volg je diepe intuïtie. Wat voelt open aan? Wat voelt bevrijd aan?
Dus ook bij de beoefening in het dagelijkse leven is het goed om eerst door concentratie-aandacht het denken te doorbreken. Het is alsof er een anker wordt neergelaten in de ervaring buiten het denken. De rust die daardoor ontstaat maakt het makkelijker om te observeren. Maar het is aan jou om creatief te zijn en uit te proberen hoe het voor jou werkt.