5. Niemand schuldig
Maar als er in principe geen aparte wezens zijn, wie is er dan schuldig wanneer het verkeerd loopt?
Precies, hier zie je zowel de overeenkomsten als de verschillen met bij voorbeeld het christendom. In het christendom, of zoals het toch dikwijls geïnterpreteerd wordt, wordt erop gewezen, dat we onze zelfzuchtige ideeën best laten varen. Zeer juist. MAAR: dit wordt ten eerste gezien als een gebod van een persoonlijke God, die buiten ons staat; EN dit wordt beschouwd als een gebod gericht aan een werkelijk op zichzelf staand individu, dat zelf verantwoordelijk is voor zijn gedachten en handelingen; en dat dan ook SCHULDIG is als het zich egoïstisch opstelt.
In het boeddhisme is er geen aparte, persoonlijke god die geboden opstelt; er is ook geen apart individu dat zelfzuchtig is – alleen de illusie van een apart individu, dat een misverstand is, waaruit de droom van zelfzucht voortkomt; en er is dus ook niemand schuldig. Er is immers niemand die schuldig zou kunnen zijn – een schuldgevoel versterkt alleen maar de kwalijke illusie dat er werkelijk een apart zelf is…
Ho, wacht eens… niemand schuldig, niemand verantwoordelijk… maar ik ben toch verantwoordelijk voor mijn gedachten, woorden en daden? Want anders…
Nu raak je een belangrijk punt aan! Op een bepaald niveau verschijnt er een individu dat voortgaande op zijn voorgeschiedenis en genen op een bepaalde manier zal reageren op omstandigheden, ja. Verantwoordelijkheidsgevoel en moreel besef zullen waarschijnlijk deel uitmaken van die keten van gebeurtenissen; ze zorgen ervoor dat er een positieve, menslievende handeling plaatsvindt; in andere gevallen zullen zij er niet zijn en zal het gedrag minder gelukkig zijn voor de medemens. Zogenaamde beslissingen vallen, dat is waar. Maar het is essentieel van in te zien dat dat op dezelfde manier gebeurt waarop een rivier “beslist” van naar links of naar rechts af te buigen. Het zijn de omstandigheden, het geheel dat een bepaald verloop kent, en achteraf zeggen we, in het geval van een mens: hij of zij heeft dat zo gedaan, zo beslist. In geval van een rivier zouden we dat niet zo zeggen – maar over een rivier hebben we zulke illusies niet.
Dus je beweert dat ik kan doen wat ik wil?
Nee, helemaal niet, ik zeg dat er geen “ik” is dat iets doet of wilt. Denk goed na over de rivier. Het water stroomt; het gaat trager en sneller, het rijst en zakt, het gaat naar links en naar rechts; maar zeggen dat de rivier dat allemaal doet is absurd want het is voor iedereen duidelijk dat dat allemaal gewoon gebeurt, in onderlinge afhankelijkheid met regen, wind, bodem enzovoort. Er is geen persoonlijke keuze, geen persoonlijke beslissing mee gemoeid. Dat betekent ook dat er in wezen op geen enkele manier een apart ding is dat we rivier kunnen noemen want wat we rivier noemen is geen apart iets, het is het functioneren van het geheel (niet alleen regen, wind en bodem spelen een rol, maar ook de natuurwetten die het bestaan van water en beweging mogelijk maken, en de zwaartekracht die het water in de bedding houdt…) waarin het verstand een lijntje trekt. Dat lijntje is niet meer dan een concept, dat puur praktisch is en niet wezenlijk, want probeer je maar eens een rivier voor te stellen zonder water, zonder bodem, zonder zee, of zonder zwaartekracht.
Maar het lijkt me dat een mens wél een denkvermogen heeft dat de bewegingen enzovoort bestuurt..
Ja maar wat bepaalt dan de bewegingen van het denken? Je verlegt het probleem alleen maar een stapje. Het spel van de gedachten, emoties, herinneringen, wil, verlangens, beslissingen bestaat enkel en alleen in totale onderlinge afhankelijkheid met het geheel. Er is geen ik dat alles in handen heeft, er is wel een gedachte van zo’n ik, maar die is zelf ook een deel van het spel… en dat betekent dat lichaam en geest evenmin als de rivier los te denken zijn van het geheel…
Maar wat heeft moraliteit, of spreken over ethiek dan voor zin?
Dat heeft alle zin van de wereld: want het is precies dat, dat de gang van zaken zal beïnvloeden, dat de zogenaamde individuen mee zal sturen in hun zogenaamde morele keuzes! Het is niet mijn ethisch gevoel dat doorslaggevend is, er is niets zoiets als mijn ethiek.
Maar mijn ethiek kan toch verschillen van de jouwe?
Ja, op die manier wel, maar het is uiteindelijk niet mijn of jouw ethiek, want er is geen eigenaar. Het is de ethiek zoals die in dit of dat “individu” gerealiseerd wordt.
Denk je dat er iemand is die op jonge leeftijd tegen zichzelf zegt: “Later wil ik een slecht mens worden? “ Nee, die keuzes vallen, die voor het individu het beste lijken. Denk je dat iemand ergens zou gaan inbreken als het geen goed idee zou lijken? Dan zou hij het niet doen! Achteraf komt de spijt, ja, dan heeft hij mogelijk door contacten met het gerecht, of puur door de angst om gevat te worden, door dat het geen goede zet was. Dan wordt er achteraf dikwijls gezegd “Ik wist wel dat ik niet goed bezig was”. Maar verloopt de kraak rustig en is er een grote buit? Dan zou wel eens de gevolgtrekking kunnen gemaakt worden, dat het wel een strak plan was, dat om herhaling vraagt. Wat ook kan is dat er wel degelijk een gevoel is dat het niet klopt om in te breken. Laten we het een knagend geweten noemen. Maar er zijn gewoon andere factoren die sterker doorwegen: druk vanuit het milieu, financiële problemen, of wat dan ook. Dan wordt er gekozen voor wat op dat moment het beste lijkt.
Ik begrijp dat, maar dan ben ik nog niet helemaal mee wat betreft de zin van spreken over moraal…
Omdat dat deel uitmaakt van de omstandigheden! Er zijn veel gevallen bekend van mensen met een crimineel verleden die in contact kwamen met een moreel/spiritueel onderricht, van welke traditie ook, zodat hun leven helemaal omgegooid werd.
Ik zou zeggen: “die dan hun leven helemaal omgooiden…”
Misschien is mijn formulering wel net iets inzichtelijker… in het boeddhisme is er het verhaal van de moordenaar Angulimala die na een ontmoeting met de Boeddha monnik werd. Maar we moeten niet zo ver in de tijd terug gaan om ontelbare voorbeelden te vinden van mensen die in de criminaliteit verzeild waren, zelfs moordenaar waren, en hun leven drastisch omgooiden en tot inkeer kwamen. Dat is heel reëel.
Ik had het beeld van iemand die zijn gedrag veranderde na beïnvloed te zijn geweest door bijvoorbeeld zazenbeoefening… maar nu zie ik het als een stroom van gedragingen die geen kern, geen “ik” bevatten… de beoefening van zazen zelf maakt deel uit van die stroom, en beïnvloedt de stroom…
Precies! Natuurlijk denken en spreken we doorgaans zo… maar het is in wezen even onzinnig als zeggen “beïnvloed door de regen, beslist de rivier haar waterpeil te verhogen”. Je maakt dan weeral van één proces twee dingen, waar je dan een verband tussen legt, en waarop je dan een persoonlijke entiteit gaat projecteren. Beïnvloed door de zwaartekracht beslissen de regendruppels naar beneden te vallen! Geïnspireerd door de baan van de aarde beslissen de seizoenen wanneer het tijd is om hun plaats af te staan aan hun opvolger!
Ok, ok, ik heb het door…. maar dan lijkt de wereld toch wel heel onpersoonlijk hoor, want zelfs deze opmerking die ik nu formuleer is volgens jou gewoon een gedachte die vanzelf voortvloeit uit wat er zojuist gezegd was, in combinatie met herinneringen en karakter van deze lichaam/geest enzovoort…
Dat is zo, maar ik ben het helemaal niet eens met één woordje van jou, en dat maakt een fundamenteel verschil: “gewoon”. Je stelt het voor alsof een verlichte visie saai en grauw en grijs is omdat je vasthangt aan dat persoonlijke perspectief; “als IK niet meer mag meespelen”, zegt je ego, “dan is er niks meer aan!” Maar wanneer je het perspectief dat ik voorstel echt toelaat zal je merken dat het staat voor een diep geluk en een weergaloze bevrijding – en er is niemand die gelukkig is, en niemand die bevrijd is. Enkel geluk en vrijheid.
Een ander punt is dat er dus niemand schuld heeft.
Er heeft nooit iemand schuld, nee, dat bestaat niet in boeddhistisch perspectief. Hoe zou het kunnen? Wie zou er schuldig zijn? Wat natuurlijk wel kan, is dat bepaalde gedachten, woorden of handelingen tot lijden geleid hebben; en dan is de nieuwe gedachte, die dat vaststelt en die het voornemen maakt dat in het vervolg niet meer te doen, natuurlijk een erg goede gedachte. Indien mogelijk kunnen er excuses aangeboden worden, dat is meestal een goede stap. Nog belangrijker is zien of de schade kan ongedaan gemaakt worden. Maar de gedachte “ik ben slecht” of “ik moet boeten” is zinloos, erger nog, buitengewoon schadelijk omdat ze het zelfgevoel verder doet verkrampen en dus versterken. Het is dus van het grootste belang, noch bij jezelf, noch bij anderen schuldgevoel aan te wakkeren.
Vanuit de fundamentele ongescheidenheid ervaren we diep dat alles wat we waarnemen, inbegrepen andere mensen en levende wezens geen vreemden zijn, maar de meest intieme verwanten; we zijn één proces. Als je hiervan doordrongen bent kan je onmogelijk nog anderen slecht behandelen: want hun geluk is ons geluk, hun lijden ons lijden – en dat in de meest letterlijke zin.
Moet je dan eerst verlicht zijn om goed te zijn voor je medemens?
Helemaal niet. Het werkt ook in de andere richting. Vriendelijk, open en welwillend zijn tegenover anderen, daarmee begint de weg! En het is ook de voortzetting en het einde van de weg… Er is op geen enkele manier een verschil tussen bevrijding en ethiek. Daarom wordt er in de boeddhistische tradities zo de nadruk gelegd op ethisch gedrag, mededogen, liefdevolle vriendelijkheid en vrijgevigheid…
Maar als je vriendelijk bent tegen de mensen OM zelf verlicht te worden…
Ja dat is natuurlijk onzin… dat heeft niets te maken met openheid en loslaten, en dus niets met ontwaken. Ik kan niet genoeg benadrukken dat je precieze instelling essentieel is. Ofwel is die er, en dan is dat goed. Ofwel is er toch een soort van planning, van berekening mee gemoeid, en dan is het belangrijk dat goed te observeren. Dan is die observatie jouw pad naar loslaten.
Denk nu eens goed na. Als je de meest bevrijde attitude tegenover de medemens , als individu tegenover een individu, zou moeten uitdrukken in één woord, wat zou je dan kiezen?
(Denkt na)
Het heeft te maken met loslaten… en dat naar anderen toe… geven? Delen? Delen lijkt me nog beter eigenlijk… maar het moet delen zijn vanuit een openheid, vanuit ja, vrijgevigheid?